Οικονομία και Περιβάλλον: Μια σύγχρονη μεθοδολογία, οι πίνακες ΝΑΜΕΑ

Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια συνεισφορά της Αγγελικής Δεμερτζή. Η Αγγελική είναι οικονομολόγος M.Sc. στο ξεκίνημα της καρριέρας της και διακρίνεται τόσο για το αναλυτικό μυαλό της όσο και για τις κοινωνικές και πολιτικές ευαισθησίες και θέσεις της. Το κείμενο που ακολουθεί είναι νομίζω μια πολύ καλή συνεισφορά στο πεδίο οικονομία - περιβάλλον και περιβαλλοντική οικονομία που αποτελεί ένα από τα πιο καυτά πεδία έρευνας. Για κάθε σχόλιο επί του κειμένου της Αγγελικής μπορείτε να απευθυνθείτε στο e-mail της aggeldem@yahoo.gr

"Στην τρέχουσα οικονομική και κοινωνική συγκυρία, ένα κρίσιμο ερώτημα που τίθεται, είναι η ποιότητα του περιβάλλοντος σε διεθνές επίπεδο και η επιδείνωση του φαινόμενου της κλιματικής αλλαγής, ή αλλιώς του «φαινόμενου του θερμοκηπίου». Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος (EEA) «η κλιματική αλλαγή είναι μια από τις πιο σημαντικές περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές απειλές… Μια από τις πιο πιθανές αιτίες της αύξησης της θερμοκρασίας αποδίδεται στις εκπομπές αερίων από την ανθρώπινη δραστηριότητα (http://www.eea.europa.eu/)». Τα παραπάνω επιφέρουν τόσο μακροπρόθεσμα, όσο και βραχυπρόθεσμα σημαντικές μεταβολές στις δυνατότητες αναπαραγωγής και ανάπτυξης των οικονομικών και των κοινωνικών συστημάτων. Ωστόσο, παραμένει το δυσεπίλυτο πρόβλημα το πώς μέσω διακριτών οικονομικών δραστηριοτήτων παράγονται και εκτιμώνται οι αντίστοιχοι περιβαλλοντικοί ρύποι, συνολικά (άμεσα και έμμεσα), σ’ ένα οικονομικό σύστημα.

Ένα από τα σύγχρονα εργαλεία επιστημονικής διερεύνησης των συνολικών περιβαλλοντικών διασυνδέσεων (linkages) μεταξύ οικονομικής δραστηριότητας και περιβάλλοντος, είναι η επέκταση του υποδείγματος εισροών-εκροών (Leontief, 1970) και ειδικότερα, οι πίνακες ΝΑΜΕΑ (National Accounting Matrix including Environmental Accounts). Συνοπτικά, ο πίνακας εισροών-εκροών αρχικά κατασκευάστηκε στην πρώτη του μορφή από τον W.Leontief, και αποτελεί την συγκεντροποίηση και διάκριση ολόκληρης της παραγωγής σε ξεχωριστούς παραγωγικούς κλάδους και την ταξινόμησή τους. Δομική λειτουργία του υποδείγματος εισροών-εκροών είναι, η εξέταση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των κλάδων με μία ή περισσότερες μεταβολές στην παραγωγή αλλά και την ζήτηση αντίστοιχα. Συνεπώς, οι διακλαδικές σχέσεις ενός οικονομικού συστήματος (εθνική οικονομία, περιφερειακό-διαπεριφερειακό οικονομικό σύστημα, διηπειρωτικό, παγκόσμιο) περιγράφονται από ένα σύστημα γραμμικών εξισώσεων μέσω του οποίου σχετίζεται η συνολική «είσοδος» των εισροών με την συνολική «έξοδο» του προϊόντος για μια δεδομένη χρονική περίοδο. Ο πίνακας ΝΑΜΕΑ-στη βάση της ανάλυσης εισροών εκροών-είναι ένα σύστημα στατιστικής πληροφόρησης που συνδυάζει τους εθνικούς λογαριασμούς με τους περιβαλλοντικούς λογαριασμούς. Οι περιβαλλοντικοί λογαριασμοί εκφράζουν, μεταξύ άλλων, τις επιδράσεις μεταξύ της παραγωγικής και της καταναλωτικής (household) δραστηριότητας αφενός, και του φυσικού περιβάλλοντος αφετέρου. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές, οφείλονται στις απαιτήσεις που δημιουργούνται στο περιβάλλον από τις εν λόγω δραστηριότητες: εισροές φυσικών πλουτοπαραγωγικών πόρων → παραγωγική δραστηριότητα → προϊόν → ρύποι. Συμπεριλαμβάνοντας τα οικονομικά και περιβαλλοντικά δεδομένα σε ένα πλαίσιο τύπου Leontief, οι ΝΑΜΕΑ δίνουν την δυνατότητα για ένα ευρύ φάσμα αναλυτικών στόχων.

Με βάση το πλαίσιο στατιστικής πληροφόρησης- τύπου πίνακα ΝΑΜΕΑ – μπορεί αν προσεγγισθεί να προβλεφθεί θεωρητικά ο σχεδιασμός μια ενιαίας περιβαλλοντικής και οικονομικής πολιτικής αφού ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο ανάλυσης ΝΑΜΕΑ- που βασίζεται στην μήτρα εθνικών λογαριασμών- καθιστά δυνατή την εκτίμηση των επιδράσεων της οικονομίας στην περιβαλλοντική πολιτική και αντίστροφα με την βοήθεια της ανάλυσης εισροών-εκροών. Το μοντέλο εισροών-εκροών που μπορεί να αναπτυχθεί με το πλαίσιο ανάλυσης τύπου ΝΑΜΕΑ, δίνει την δυνατότητα να εκτιμηθούν μέτρα πολιτικής (αλλαγές στους συντελεστές φορολογίας, μετριασμός των εκπομπών κλπ) με δεδομένη την τρέχουσα δομή της οικονομίας, όπως προκύπτει από την μήτρα των εθνικών λογαριασμών και την τρέχουσα δομή των μητρών εκπομπών. Πιο αναλυτικά, φαίνεται αναγκαίο στην σφαίρα του πολιτικού και οικονομικού προγραμματισμού μιας χώρας, περιφέρειας ακόμη και ηπείρου αφ’ ενός να διαπιστωθούν οι αιτίες που προκαλούν ανεπανόρθωτες βλάβες στην φύση ή η μη ορθολογιστική-άριστη χρήση του παράγοντα περιβάλλον που οδηγεί την οικονομία σε χαμηλότερα επίπεδα παραγωγής από το άριστο και αφ’ ετέρου ο καθορισμός ενός ολοκληρωμένου και σαφούς πλαισίου δράσης που θα καταλήγει σε ασφαλή συμπεράσματα. Με βάση πολλές έρευνες και μελέτες που έχουν λάβει χώρα τα τελευταία ειδικά χρόνια σε διάφορες χώρες θα μπορούσαμε να πούμε πως οι πίνακες ΝΑΜΕΑ και τα υποδείγματα γενικής ισορροπίας μπορούν να υπηρετήσουν πολλούς ουσιώδεις σκοπούς. Χαρακτηριστικά, θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν ως:

• το θεωρητικό πλαίσιο συλλογής και οργάνωσης πληροφοριών,
• το πλαίσιο μιας συστηματικής ανάλυσης της παραγωγής και της κατανάλωσης ενέργειας,
• το μέσο με το οποίο μπορούν να προβλεφθούν οι μελλοντικές εκπομπές από την χρήση ενέργειας στην οικονομία
• εργαλείο ανάλυσης κόστους/οφέλους των προγραμμάτων
• εργαλείο αποτελεσματικότητας περιβαλλοντικών ή οικονομικών πρακτικών

Από τους πίνακες ΝΑΜΕΑ μπορούν να αντληθούν πολλά στοιχεία από τις βάσεις δεδομένων τους και να κατασκευαστούν Περιβαλλοντικοί πίνακες Εισροών Εκροών οι οποίοι με την σειρά τους μπορούν να αποτελέσουν εργαλείο ανάλυσης της οικονομικής δομής αλλά και της ανάλυση της περιβαλλοντικής πλευράς των ατμοσφαιρικών εκπομπών σε σχέση με την τελική ζήτηση.

Το βασικό προτέρημα της ανάλυσης των Περιβαλλοντικών πινάκων Εισροών Εκροών είναι ότι εκτός από τις άμεσες μπορούν να υπολογιστούν και οι έμμεσες εκπομπές ατμοσφαιρικών ρύπων που προκύπτουν από την παραγωγική διαδικασία προκειμένου να ικανοποιηθούν οι ανάγκες όλων των συνιστωσών της τελικής ζήτησης σε αγαθά και υπηρεσίες. Κατόπιν μπορεί να υπολογιστεί η αλληλεξάρτηση που υφίσταται μεταξύ των διαφόρων κατηγοριών της τελικής ζήτησης και των ατμοσφαιρικών ρύπων που με άμεσο και έμμεσο τρόπο επιδρούν στο περιβάλλον κατά την διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας.
Πέραν του πλαισίου ΝΑΜΕΑ σήμερα, υπάρχουν μια σειρά από μεθοδολογίες εντοπισμού της έντασης της σχέσης οικονομίας-περιβάλλοντος, όπως π.χ. Δείκτες Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΔΒΑ), Δείκτες Ανθρώπινης Ανάπτυξης (ΔΑΑ), Ανάλυση Ροών Υλικού (ΑΡΥ), Ανάλυση Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ) κ.ά. Οι μεθοδολογίες αυτές στοχεύουν στην κατασκευή δεικτών για επιμέρους ζητήματα στο πλαίσιο συγκεκριμένων σεναρίων.

Ωστόσο, οι πίνακες ΝΑΜΕΑ, επειδή ακριβώς χρησιμοποιούν ως συστατικό στοιχείο τους πίνακες εισροών-εκροών, οι οποίοι σχετίζονται ευθύγραμμα με τους εθνικούς λογαριασμούς, μας δίνουν την δυνατότητα μιας μάκρο-ανάλυσης. Συνεπώς, ενώ οι δείκτες που προαναφέρθηκαν μπορούν να φανούν ιδιαίτερα χρήσιμοι και να αποφέρουν ουσιαστικά συμπεράσματα, δεν λαμβάνουν υπόψη όμως το σημαντικό μέγεθος της στατιστικής πληροφόρησης για την παραγωγή και την κατανάλωση μιας ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής (περιφερειακό, διαπεριφερειακό, εθνικό, ηπειρωτικό κλπ επίπεδο).

Αρκετές χώρες μέχρι σήμερα όπως η Δανία, η Γαλλία, η Ολλανδία, η Φιλανδία, η Σουηδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Νορβηγία έχουν εισαγάγει τους πίνακες ΝΑΜΕΑ στην στατιστική τους ανάλυση. Για την Ελλάδα τα πράγματα παραμένουν εδώ και αρκετά χρόνια στάσιμα παρότι έχουν γίνει κάποιες αξιόλογες προσπάθειες στο παρελθόν από μεμονωμένους ερευνητές και επιστήμονες ποτέ έως σήμερα πάντως δεν εντάχθηκαν σε κάποιο κυβερνητικό πρόγραμμα με συνεπή τρόπο.

1.M. De Haan, S. J. Keuning ,“Taking the environment into account: the NAMEA approach”, 1996
2. Οι ΝΑΜΕΑ αξιολογήθηκαν από την Ε.Ε. ως ένα σχετικό κομμάτι του γενικότερου πλαισίου των περιβαλλοντικών δορυφορικών λογαριασμών των εθνικών λογαριασμών (Commission for the European Communities, “Directions for the EU on Environmental Indicators and Green National Accounting-Integration of Environmental and Economic Information Systems”, 1994)
3. Ν. Α. Μυλωνάς,Μ. Οικονομάκου, Ν. Φραγκόπουλος, Α. Κρασαδάκης, Κ. Μολφέτας, Ν. Στρόμπλος, Π. Βλάχος, “Λογαριασμοί Φυσικών Πόρων και Περιβαλλοντικοί Πίνακες Εισροών –Εκροών για την Ελλάδα, 1988-1998”, 2000