Οικονομία και Περιβάλλον: Μια σύγχρονη μεθοδολογία, οι πίνακες ΝΑΜΕΑ

Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια συνεισφορά της Αγγελικής Δεμερτζή. Η Αγγελική είναι οικονομολόγος M.Sc. στο ξεκίνημα της καρριέρας της και διακρίνεται τόσο για το αναλυτικό μυαλό της όσο και για τις κοινωνικές και πολιτικές ευαισθησίες και θέσεις της. Το κείμενο που ακολουθεί είναι νομίζω μια πολύ καλή συνεισφορά στο πεδίο οικονομία - περιβάλλον και περιβαλλοντική οικονομία που αποτελεί ένα από τα πιο καυτά πεδία έρευνας. Για κάθε σχόλιο επί του κειμένου της Αγγελικής μπορείτε να απευθυνθείτε στο e-mail της aggeldem@yahoo.gr

"Στην τρέχουσα οικονομική και κοινωνική συγκυρία, ένα κρίσιμο ερώτημα που τίθεται, είναι η ποιότητα του περιβάλλοντος σε διεθνές επίπεδο και η επιδείνωση του φαινόμενου της κλιματικής αλλαγής, ή αλλιώς του «φαινόμενου του θερμοκηπίου». Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος (EEA) «η κλιματική αλλαγή είναι μια από τις πιο σημαντικές περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές απειλές… Μια από τις πιο πιθανές αιτίες της αύξησης της θερμοκρασίας αποδίδεται στις εκπομπές αερίων από την ανθρώπινη δραστηριότητα (http://www.eea.europa.eu/)». Τα παραπάνω επιφέρουν τόσο μακροπρόθεσμα, όσο και βραχυπρόθεσμα σημαντικές μεταβολές στις δυνατότητες αναπαραγωγής και ανάπτυξης των οικονομικών και των κοινωνικών συστημάτων. Ωστόσο, παραμένει το δυσεπίλυτο πρόβλημα το πώς μέσω διακριτών οικονομικών δραστηριοτήτων παράγονται και εκτιμώνται οι αντίστοιχοι περιβαλλοντικοί ρύποι, συνολικά (άμεσα και έμμεσα), σ’ ένα οικονομικό σύστημα.

Ένα από τα σύγχρονα εργαλεία επιστημονικής διερεύνησης των συνολικών περιβαλλοντικών διασυνδέσεων (linkages) μεταξύ οικονομικής δραστηριότητας και περιβάλλοντος, είναι η επέκταση του υποδείγματος εισροών-εκροών (Leontief, 1970) και ειδικότερα, οι πίνακες ΝΑΜΕΑ (National Accounting Matrix including Environmental Accounts). Συνοπτικά, ο πίνακας εισροών-εκροών αρχικά κατασκευάστηκε στην πρώτη του μορφή από τον W.Leontief, και αποτελεί την συγκεντροποίηση και διάκριση ολόκληρης της παραγωγής σε ξεχωριστούς παραγωγικούς κλάδους και την ταξινόμησή τους. Δομική λειτουργία του υποδείγματος εισροών-εκροών είναι, η εξέταση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των κλάδων με μία ή περισσότερες μεταβολές στην παραγωγή αλλά και την ζήτηση αντίστοιχα. Συνεπώς, οι διακλαδικές σχέσεις ενός οικονομικού συστήματος (εθνική οικονομία, περιφερειακό-διαπεριφερειακό οικονομικό σύστημα, διηπειρωτικό, παγκόσμιο) περιγράφονται από ένα σύστημα γραμμικών εξισώσεων μέσω του οποίου σχετίζεται η συνολική «είσοδος» των εισροών με την συνολική «έξοδο» του προϊόντος για μια δεδομένη χρονική περίοδο. Ο πίνακας ΝΑΜΕΑ-στη βάση της ανάλυσης εισροών εκροών-είναι ένα σύστημα στατιστικής πληροφόρησης που συνδυάζει τους εθνικούς λογαριασμούς με τους περιβαλλοντικούς λογαριασμούς. Οι περιβαλλοντικοί λογαριασμοί εκφράζουν, μεταξύ άλλων, τις επιδράσεις μεταξύ της παραγωγικής και της καταναλωτικής (household) δραστηριότητας αφενός, και του φυσικού περιβάλλοντος αφετέρου. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές, οφείλονται στις απαιτήσεις που δημιουργούνται στο περιβάλλον από τις εν λόγω δραστηριότητες: εισροές φυσικών πλουτοπαραγωγικών πόρων → παραγωγική δραστηριότητα → προϊόν → ρύποι. Συμπεριλαμβάνοντας τα οικονομικά και περιβαλλοντικά δεδομένα σε ένα πλαίσιο τύπου Leontief, οι ΝΑΜΕΑ δίνουν την δυνατότητα για ένα ευρύ φάσμα αναλυτικών στόχων.

Με βάση το πλαίσιο στατιστικής πληροφόρησης- τύπου πίνακα ΝΑΜΕΑ – μπορεί αν προσεγγισθεί να προβλεφθεί θεωρητικά ο σχεδιασμός μια ενιαίας περιβαλλοντικής και οικονομικής πολιτικής αφού ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο ανάλυσης ΝΑΜΕΑ- που βασίζεται στην μήτρα εθνικών λογαριασμών- καθιστά δυνατή την εκτίμηση των επιδράσεων της οικονομίας στην περιβαλλοντική πολιτική και αντίστροφα με την βοήθεια της ανάλυσης εισροών-εκροών. Το μοντέλο εισροών-εκροών που μπορεί να αναπτυχθεί με το πλαίσιο ανάλυσης τύπου ΝΑΜΕΑ, δίνει την δυνατότητα να εκτιμηθούν μέτρα πολιτικής (αλλαγές στους συντελεστές φορολογίας, μετριασμός των εκπομπών κλπ) με δεδομένη την τρέχουσα δομή της οικονομίας, όπως προκύπτει από την μήτρα των εθνικών λογαριασμών και την τρέχουσα δομή των μητρών εκπομπών. Πιο αναλυτικά, φαίνεται αναγκαίο στην σφαίρα του πολιτικού και οικονομικού προγραμματισμού μιας χώρας, περιφέρειας ακόμη και ηπείρου αφ’ ενός να διαπιστωθούν οι αιτίες που προκαλούν ανεπανόρθωτες βλάβες στην φύση ή η μη ορθολογιστική-άριστη χρήση του παράγοντα περιβάλλον που οδηγεί την οικονομία σε χαμηλότερα επίπεδα παραγωγής από το άριστο και αφ’ ετέρου ο καθορισμός ενός ολοκληρωμένου και σαφούς πλαισίου δράσης που θα καταλήγει σε ασφαλή συμπεράσματα. Με βάση πολλές έρευνες και μελέτες που έχουν λάβει χώρα τα τελευταία ειδικά χρόνια σε διάφορες χώρες θα μπορούσαμε να πούμε πως οι πίνακες ΝΑΜΕΑ και τα υποδείγματα γενικής ισορροπίας μπορούν να υπηρετήσουν πολλούς ουσιώδεις σκοπούς. Χαρακτηριστικά, θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν ως:

• το θεωρητικό πλαίσιο συλλογής και οργάνωσης πληροφοριών,
• το πλαίσιο μιας συστηματικής ανάλυσης της παραγωγής και της κατανάλωσης ενέργειας,
• το μέσο με το οποίο μπορούν να προβλεφθούν οι μελλοντικές εκπομπές από την χρήση ενέργειας στην οικονομία
• εργαλείο ανάλυσης κόστους/οφέλους των προγραμμάτων
• εργαλείο αποτελεσματικότητας περιβαλλοντικών ή οικονομικών πρακτικών

Από τους πίνακες ΝΑΜΕΑ μπορούν να αντληθούν πολλά στοιχεία από τις βάσεις δεδομένων τους και να κατασκευαστούν Περιβαλλοντικοί πίνακες Εισροών Εκροών οι οποίοι με την σειρά τους μπορούν να αποτελέσουν εργαλείο ανάλυσης της οικονομικής δομής αλλά και της ανάλυση της περιβαλλοντικής πλευράς των ατμοσφαιρικών εκπομπών σε σχέση με την τελική ζήτηση.

Το βασικό προτέρημα της ανάλυσης των Περιβαλλοντικών πινάκων Εισροών Εκροών είναι ότι εκτός από τις άμεσες μπορούν να υπολογιστούν και οι έμμεσες εκπομπές ατμοσφαιρικών ρύπων που προκύπτουν από την παραγωγική διαδικασία προκειμένου να ικανοποιηθούν οι ανάγκες όλων των συνιστωσών της τελικής ζήτησης σε αγαθά και υπηρεσίες. Κατόπιν μπορεί να υπολογιστεί η αλληλεξάρτηση που υφίσταται μεταξύ των διαφόρων κατηγοριών της τελικής ζήτησης και των ατμοσφαιρικών ρύπων που με άμεσο και έμμεσο τρόπο επιδρούν στο περιβάλλον κατά την διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας.
Πέραν του πλαισίου ΝΑΜΕΑ σήμερα, υπάρχουν μια σειρά από μεθοδολογίες εντοπισμού της έντασης της σχέσης οικονομίας-περιβάλλοντος, όπως π.χ. Δείκτες Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΔΒΑ), Δείκτες Ανθρώπινης Ανάπτυξης (ΔΑΑ), Ανάλυση Ροών Υλικού (ΑΡΥ), Ανάλυση Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ) κ.ά. Οι μεθοδολογίες αυτές στοχεύουν στην κατασκευή δεικτών για επιμέρους ζητήματα στο πλαίσιο συγκεκριμένων σεναρίων.

Ωστόσο, οι πίνακες ΝΑΜΕΑ, επειδή ακριβώς χρησιμοποιούν ως συστατικό στοιχείο τους πίνακες εισροών-εκροών, οι οποίοι σχετίζονται ευθύγραμμα με τους εθνικούς λογαριασμούς, μας δίνουν την δυνατότητα μιας μάκρο-ανάλυσης. Συνεπώς, ενώ οι δείκτες που προαναφέρθηκαν μπορούν να φανούν ιδιαίτερα χρήσιμοι και να αποφέρουν ουσιαστικά συμπεράσματα, δεν λαμβάνουν υπόψη όμως το σημαντικό μέγεθος της στατιστικής πληροφόρησης για την παραγωγή και την κατανάλωση μιας ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής (περιφερειακό, διαπεριφερειακό, εθνικό, ηπειρωτικό κλπ επίπεδο).

Αρκετές χώρες μέχρι σήμερα όπως η Δανία, η Γαλλία, η Ολλανδία, η Φιλανδία, η Σουηδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Νορβηγία έχουν εισαγάγει τους πίνακες ΝΑΜΕΑ στην στατιστική τους ανάλυση. Για την Ελλάδα τα πράγματα παραμένουν εδώ και αρκετά χρόνια στάσιμα παρότι έχουν γίνει κάποιες αξιόλογες προσπάθειες στο παρελθόν από μεμονωμένους ερευνητές και επιστήμονες ποτέ έως σήμερα πάντως δεν εντάχθηκαν σε κάποιο κυβερνητικό πρόγραμμα με συνεπή τρόπο.

1.M. De Haan, S. J. Keuning ,“Taking the environment into account: the NAMEA approach”, 1996
2. Οι ΝΑΜΕΑ αξιολογήθηκαν από την Ε.Ε. ως ένα σχετικό κομμάτι του γενικότερου πλαισίου των περιβαλλοντικών δορυφορικών λογαριασμών των εθνικών λογαριασμών (Commission for the European Communities, “Directions for the EU on Environmental Indicators and Green National Accounting-Integration of Environmental and Economic Information Systems”, 1994)
3. Ν. Α. Μυλωνάς,Μ. Οικονομάκου, Ν. Φραγκόπουλος, Α. Κρασαδάκης, Κ. Μολφέτας, Ν. Στρόμπλος, Π. Βλάχος, “Λογαριασμοί Φυσικών Πόρων και Περιβαλλοντικοί Πίνακες Εισροών –Εκροών για την Ελλάδα, 1988-1998”, 2000

Σεμιναριο για καμπάνιες ανακύκλωσης 25-26 Φεβρουαρίου

Η Ε.ΠΕ.Μ. σε συνεργασία με το περιοδικό WATER & WASTE διοργανώνει ένα πρωτοποριακό εκπαιδευτικό σεμινάριο για τις καμπάνιες ανακύκλωσης στην Ελλάδα με τίτλο «Πετυχημένες καμπάνιες ανακύκλωσης: από τη θεωρία στην πράξη». Το σεμινάριο θα πραγματοποιηθεί στις 25-26 Φεβρουαρίου 2010 στην Αθήνα, με εισηγητές τους Γ. Ραζή, Σ. Μαλτέζου, Α. Μαυρόπουλο, Α. Κουσκούρη.

Σκοπός του σεμιναρίου είναι:
• Να αναδείξει τον ιδιαίτερο ρόλο και το ειδικό βάρος της καμπάνιας ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης.
• Να προετοιμάσει τους εκπαιδευόμενους για να μπορούν να συνεισφέρουν στο σχεδιασμό και την υλοποίηση πετυχημένων εκστρατειών ενημέρωσης ‐ ευαισθητοποίησης που θα αυξάνουν τη συμμετοχή και την εκτροπή υλικών από το ρεύμα των αποβλήτων
• Να παρουσιάσει σύγχρονα εργαλεία και πετυχημένες προσεγγίσεις που διαμορφώνουν ένα πλαίσιο αναφοράς για μελλοντικές καμπάνιες αλλά και ένα πλαίσιο αξιολόγησης υφιστάμενων δράσεων.

Σε ποιους απευθύνεται;Απευθύνεται σε όλους όσοι ασχολούνται με την προετοιμασία, την υλοποίηση και την παρακολούθηση προγραμμάτων ανακύκλωσης με διαλογή στην πηγή. Δηλαδή σε:
• Στελέχη ΟΤΑ και ΦοΔΣΑ που ασχολούνται με την ανακύκλωση
• Στελέχη υπουργείων και εταιρειών ανακύκλωσης
• Μελετητές που εκπονούν προγράμματα ανακύκλωσης
• Δημοσιογράφους και επικοινωνιολόγους που καλύπτουν θέματα ανακύκλωσης
• Φοιτητές περιβάλλοντος και σχολών επικοινωνίας

Για περισσότερες πληροφορίες επικονωνήστε με την κ. Ανθούλη, τηλ. 2108627598, εσωτερικό 263, e-mail: anthouli@epem.gr

Σκέψεις για το σχέδιο τροποποιήσεων του νόμου 2939/2001

Τα παρακάτω αποτελούν πρώτες σκέψεις μετά από το διάβασμα του σχεδίου τροποποιήσεων του Ν. 2939/2001 που αναρτήθηκε στη σελίδα του ΥΠΕΚΑ.

Ας ξεκινήσουμε με τη διαδικασία: δεν καταλαβαίνω γιατί to εν λόγω σχέδιο δεν αναρτήθηκε, όπως και τα υπόλοιπα, στο opengov.gr για ανοικτή και δημόσια διαβούλευση, αλλά αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΚΑ ως ανακοίνωση. Προφανώς δεν μπορεί να χρεώσει κάποιος μυστικοπάθεια, αλλά γιατί ακόμα δεν έχει αναρτηθεί στο opengov έτσι ώστε να μπορεί ο καθένας να διατυπώσει ανοικτά και δημόσια τις θέσεις του; Ελπίζω ότι σύντομα θα γίνει και αυτό, για να δοκιμάσουμε και τα αντανακλαστικά αλλά και τις πρακτικές δυνατότητες που έχουν οι πολυάριθμοι εμπλεκόμενοι φορείς να συνεισφέρουν. Ενδεικτικά αναφέρω ότι κατ' ελάχιστον θα πρέπει να περιμένουμε τις γνώμες της ΕΕΔΣΑ, του ΠΑΣΕΠΠΕ, των ΣΕΔΑ και του συνδέσμου αυτών, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, του Συντονιστικού των ΦοΔΣΑ, των περιβαλλοντικών ΜΚΟ κλπ.

Επι του περιεχομένου τώρα. Το στίγμα μπορεί, κατά τη γνώμη μου, να συμπυκνωθεί ως εξής: θα μπορούσε να είναι ένα πρώτο και διστακτικό - μικρό βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, μόνο που αυτή η κατεύθυνση δεν φαίνεται στο σχέδιο νόμου.

Το σχέδιο που προτείνεται μπορεί να είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, γιατί δημιουργεί έναν πιο επιχειρησιακό χαρακτήρα σε ότι αφορά τον ΕΟΕΔΣΑΠ και διασφαλίζει σχετικούς πόρους για τις κρίσιμες λειτουργίες του. Υπενθυμίζω ότι μέχρι σήμερα ο εν λόγω φορέας ήταν ένα κουφάρι γεμάτο αρμοδιότητες και άδειο από οικονομικούς πόρους, επομένως δικαίως παρομοιάστηκε σαν αδειανό πουκάμισο από ανθρώπους του χώρου της ανακύκλωσης.

Σωστή επίσης είναι και η γενική κατεύθυνση για τη χρεώση των ΟΤΑ στη βάση της αρχής ο ρυπαίνων πληρώνει, με τιμή χρέωσης σε Ευρώ / τόνο αλλά και η πρόβλεψη του άρθρου 10 για την διαδικασία παρακράτησης των πόρων των ΟΤΑ, σε περίπτωση που δεν καταβάλλουν τα οφειλόμενα στους ΦοΔΣΑ.

Ωστόσο ας μου επιτραπεί να τονίσω ότι εδώ η πολιτεία έρχεται να νομοθετήσει το αυτονόητο και ουδέν πέραν αυτού. Πρώτον, υπάρχουν αρκετές περιοχές της χώρας όπως η Δυτική Μακεδονία, ο νομός Χανίων, η Ρόδος κ.α. όπου υπάρχει ήδη χρέωση των ΟΤΑ με βάση το τονάζ που στέλνουν προς τελική διάθεση. Επομένως, η αλλαγή του άρθρου 10 αφορά μόνο τους Συνδέσμους και κυρίως αυτούς της Αθήνας και θεσσαλονίκης. Δεύτερον, θα περίμενε κανείς να υιοθετηθεί μια πιο ριζοσπαστική εκδοχή που θα διευκολύνει την επεξεργασία, την ανακύκλωση και ανάκτηση υλικών. Μια τέτοια εκδοχή θα μπορούσε να είναι είτε ένας γενικευμένος φόρος ταφής, όπως ισχύει σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες ή ακόμα και η πρόβλεψη στο σχέδιο νόμου για την τήρηση συγκεκριμένων κριτηρίων αποδοχής αποβλήτων προς ταφή (τα οποία βεβαίως θα μπορούσαν να περιληφθούν σε σχετική ΚΥΑ στη συνέχεια). Επιπλέον, δεν γίνεται καμία αναφορά στον πυρήνα κάθε σοβαρής προσπάθειας που έχει αποδεδειγμένα επιτύχει στην Ευρώπη και αυτός είναι η υιοθέτηση τιμολογιακών πολιτικών που θα συνδέουν την παραγωγή αποβλήτων από κάθε νοικοκυρίο με τη χρέωση του συγκεκριμένου νοικοκυριού, θα επιβραβεύουν το διαχωρισμό και την ανακύκλωση και θα "τιμωρούν" τη μετατροπή χρήσιμων υλικών σε απόβλητα. Χωρίς μια σαφή σηματοδότηση τέτοιου τύπου επερχόμενων αλλαγών, το άρθρο 10 του σχεδίου νόμου θυμίζει απλά ότι ζούμε σε μια χώρα όπου για το αυτονόητο χρειάζονται νόμοι...

Όσον αφορά στη διαδικασία παρακράτησης των πόρων που αποδεδειγμένα δεν έχουν καταβάλλει οι ΟΤΑ στους ΦοΔΣΑ, δεν καταλαβαίνω γιατί πρέπει να απαιτείται υπουργική απόφαση για αυτό και δεν θεσμοθετείται μια αυτόματη διαδικασία παρακράτησης από τους ΚΑΠ, με σαφείς όρους και χωρίς περιθώρια καθυστερήσεων και διαπραγματεύσεων. Η αίσθησή μου είναι επίσης ότι το χρονικό διάστημα που δίνεται στους ΟΤΑ παραείναθι μεγάλο για να διευθετήσουν τις εκκρεμότητές τους.

Τέλος, επιτρέψτε μου να διατυπώσω την απορία μου για την μη ύπαρξη στο προτεινόμενο ΔΣ του ΕΟΕΔΣΑΠ εκπροσώπου του Συνδέσμου των ΣΕΔΑ. Νομίζω ότι πρόκειται για κάτι ανεξήγητο και χωρίς νόημα, εφόσον ουδείς, ούτε και το Υπουργείο προφανώς, αμφισβητεί την ουσιαστική συμβολή και τεχνογνωσία τους. αλλά και την εμπειρία που έχουν να βάλουν στο τραπέζι. Και αυτές τις απαραίτητες πλευρές, δεν μπορεί να τις καλύψει ουδείς άλλος από τους συμμετέχοντες σύμφωνα με το σχέδιο νόμου, του ΣΕΒ και της ΚΕΔΚΕ περιλαμβανομένων. Κι επειδή ακούγεται συχνά το επιχείρημα ότι ο κρινόμενος (τα ΣΕΔΑ) δεν μπορεί να είναι και στο ΔΣ του κριτή. επιτρέψτε μου να πω ότι με μια τέτοια λογική δεν πρέπει να συμμετέχει και η ΚΕΔΚΕ, εφόσον σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία όλοι οι ΟΤΑ υποχρεούνται στην ανάπτυξη προγραμμάτων εναλλακτικής διαχείρισης.

Ελπίζω ότι με τις διαδικασίες διαβούλευσης το σχέδιο νόμου θα βελτιωθεί ουσιαστικά. Γιατί αν μείνει έτσι, τότε το πρώτο δείγμα γραφής του ΥΠΕΚΑ και της νέας υπουργού, σε ότι αφορά τη διαχείριση αποβλήτων, θα είναι χωρίς στίγμα αλλά και χωρίς πυξίδα. Και το τελυταίο που χρειάζεται η χώρα στα ζητήματα της διαχείρισης των αποβλήτων είναι η ατολμία και το business as usual. Από αυτά χορτάσαμε...